góra

1. Brać, wziąć nad kimś górę; być (nad kimś) górą «osiągnąć przewagę nad kimś, zwyciężyć kogoś, mieć lepszą pozycję»: (...) zawsze był górą. Silny, pewny siebie erudyta z lekką skłonnością do protekcjonalizmu. T. Raczek, Pies.

2. Coś bierze nad kimś, nad czymś górę «o poglądach, stanach psychicznych, uczuciach: dominować, kierować czyimś postępowaniem»: (...) często zasadnicze decyzje zapadają większością jednego głosu, a nad zasadami logiki i politycznego myślenia biorą górę ambicje i marzenia. Wprost 897/2000.

3. Do góry nogami «górną częścią do dołu»: Siedziała schylona nad książką. Zauważył od razu, że książkę trzyma do góry nogami. M. Choromański, Zazdrość.

4. pot. Dostać kopa, kopniaka w górę «otrzymać awans na stanowisko teoretycznie wyższe, ale pozbawione wpływów»: (...) dostał kopa w górę, bo już im tu zawadzał... Roz bezp 1998.

5. Głowa, żart. uszy do góry! «wyrażenie mające pocieszyć kogoś, dodać mu otuchy»: Wojna się skończy, wszyscy wrócimy do domu. Trzeba być cierpliwym. No, no, głowa do góry. S. Dygat, Jezioro. Nie rozumiem, moja droga, czym się tak zamartwiasz! Coś się wymyśli! Uszy do góry! M. Krüger, Witaj.

6. pot. pogard. Góra mięsa, tłuszczu «o człowieku otyłym»: (...) przypomina górę mięsa, a nie dawną zgrabną dziewczynę. TSt 11/1996.

7. Góry i doły «nierówna, wyboista powierzchnia»: Okropnie nas wytrzęsło na tej drodze, same góry i doły (...). Roz bezp 1997.

8. Mieć pod górę, pod górkę «borykać się z trudnościami, kłopotami, znajdować się w ciężkiej sytuacji»: mam w życiu pod górkę – mówi. Ale nie narzeka. Dziękuje co dnia Bogu za to, czym ją obdarzył. Za to, że potrafi się wczuć w cudze nieszczęścia (...). Wróżka 2/1998.

9. Od góry do dołu «na całej powierzchni; całkowicie, od początku do końca»: (...) odkopano ruiny świątyni boga Amona. Ściany jej od góry do dołu pokryte są napisami i malowidłami przedstawiającymi w sugestywny sposób dramatyczny przebieg walki faraona z najeźdźcami. Z. Kosidowski, Opowieści.

10. Przewrócić, wywrócić coś do góry nogami

a) «zrobić nieporządek, zwykle w poszukiwaniu czegoś»: (...) gestapowcy dokonywali rewizji w barakach i innych pomieszczeniach. Przewrócono wszystko do góry nogami, opukiwano ściany, zrywano podłogi i niczego nie znaleziono. PPol 7/1980.

b) «zrujnować, zburzyć istniejący porządek, wprowadzić radykalne zmiany»: (...) dziecko przewróci Pani świat do góry nogami. Wiele kobiet się tego lęka. Viva 5/2000.

11. Przykład idzie z góry «podwładni wzorują się na postępowaniu swoich zwierzchników»: Zamęt wartości, chaos kryteriów, dręczące pytania... A trzeba na nie odpowiedzieć natychmiast! Bo – jako że przykład idzie z góry – ów zamęt ma dla nas, prostych obywateli, bolesne konsekwencje. B. Maj, Kronika.

12. Traktować kogoś z góry; patrzeć, popatrzeć na kogoś, na coś z góry, z wysoka «okazywać, okazać komuś swą wyższość, traktować, potraktować kogoś lub coś z lekceważeniem, pobłażaniem; lekceważyć»: Z góry patrzyli na takiego zakichanego cywila jak Jurek, zadzierali nosa, podkówkami dzwoniąc, choć sami wyglądali jak ciamajdy, a jednak zazdrościł im, żołnierzykom z bożej łaski. J. Krzysztoń, Wielbłąd.

13. Wierzchołek, czubek góry lodowej «o wykrytej aferze, która stanowi jedynie fragment szerszego, lecz nieujawnionego dotąd negatywnego zjawiska»: – Przedawnienie sprawy palenia akt warszawskiej SB to wierzchołek góry lodowej – mówi jeden ze szczecińskich prokuratorów, który chce pozostać anonimowy. – Umarzane są afery, na których skarb państwa traci miliony. GW 15/02/2000.

14. Wpaść, wsiąść na kogoś z góry «skrzyczeć, skarcić kogoś, potraktować kogoś w sposób niedopuszczający sprzeciwu»: Ubrany jak do konnej jazdy, w długich butach, ze szpicrutą w ręce, wpadł bardzo z góry na Cielińskiego. – Jak to panowie nie będą na śniadaniu? (...) w moim pensjonacie nie można mieszkać bez całodziennego utrzymania. J. Iwaszkiewicz, Nowele.

15. Z górą «z nadwyżką, z nadmiarem»: Wielu nie wątpi, że są to szczątki szkieletu gada, znanego od średniowiecza jako smok wawelski. Smok ów przed tysiącem z górą laty – jak mówi legenda – zamieszkiwał w grocie nad Wisłą (...). M. Rożek, Symbolika.

16. Z góry

a) «po pochyłości, coraz niżej; staczając się, spadając»: Szosa jest cicha. Zmoczony asfalt lśni i jedzie się jak po lustrze. (...) Gdy zjeżdżamy z góry, wydaje się nam, że płyniemy w próżni. Słychać tylko terkot koła i szelest peleryny. A. Bobkowski, Szkice.

b) «zawczasu, naprzód, zanim jakiś fakt nastąpi»: Realista, nie lubił rozważać planów, które z góry uważał za niemożliwe do wykonania. Andrzej Zbych, Stawka.

Bomba (poszła) w górę zob. bomba 3.

Coś jest (komuś) zapisane w górze zob. zapisać 1.

Czyjeś akcje idą w górę zob. akcja 1.

Iść, pójść, piąć się w górę zob. iść 7.

Ktoś może przenosić góry zob. przenieść.

Leżeć do góry brzuchem zob. leżeć 4.

Mieć do szkoły pod górę zob. szkoła 3.

Obiecywać złote góry zob. obiecać.

Równać w górę zob. równać 2.

Świat się do góry nogami przewraca zob. świat 29.

Wojna na górze zob. wojna 3.

Żeby się świat do góry nogami przewracał, to...; choćby się góry i mury waliły... zob. walnąć się.